Pi­še: Bu­di­mir Vu­ko­vić

Kad do­đe otre­žnje­nje od lju­ba­vi, do­la­zi­mo do ana­li­ze ili isti­ne. Isti­na je bol­na, gru­ba i uvi­jek če­ka na kra­ju. Odu­go­vla­če­njem isti­ne sta­je­mo na te­ren la­ži da­ju­ći pro­la­znim vri­jed­no­sti­ma uni­ver­za­lan ka­rak­ter. Za raz­li­ku od pro­la­zne lju­ba­vi, isti­na ima tra­jan ka­rak­ter. Ži­ve­ći u za­blu­di i la­ži da da­to sta­nje mo­že vje­či­to da tra­je, mi sta­je­mo na stra­nu la­ži – pro­tiv isti­ne. Vje­ra odr­ža­va vječ­no sta­nje za­no­sa i pi­jan­stva sa že­ljom da se ni­kad ne su­o­či sa isti­nom. Da­ju­ći Bo­gu atri­but isti­ne ko­ji je si­no­nim za lju­bav i do­bro­tu, za­pa­da­mo u lo­gič­ke za­blu­de i ne­do­sled­no­sti. Isti­na se osva­ja pu­tem pat­nje i bo­le­sti, a po­tom sa­mo­po­tvr­đi­va­njem svog pu­ta. Sva­ko na­me­ta­nje pu­ta ni­je za sva vre­me­na. Zdra­vlje i bo­lest se smje­nju­ju u to­ku ži­vo­ta, ko­lo sre­će se okre­će, pa ni­je­dan lič­ni put ni­je uni­ver­za­lan. Umjet­nost je na­sta­la iz sje­te ili bo­le­sti i mi ka­že­mo da je bli­ža Bo­gu. Bo­ga pri­zi­va­mo u bo­lu i bo­le­sti i tra­ži­mo iz­laz iz da­tog sta­nja. Sva­ko te­ži da iza­đe iz bo­le­sti ko­ja sa so­bom no­si traj­ne ozna­ke. Ne­gi­ra­ti bo­lest je glu­po jer sa­mo je sra­sta­nje sa da­to­šću pred­u­slov da iza­đe­mo na čvr­sto tlo. Sje­ta na­sta­la kao uzrok bo­le­sti tje­ra nje­nog no­si­o­ca da na svje­tlo da­na iz­ne­se svo­je do­ži­vlja­je i da se sa­mo­po­tvr­di. Umjet­nost je pu­na tih di­le­ma uma i sr­ca ko­ji su bi­li pre­te­ča lo­ma du­še ili bo­le­sti. Zdrav čo­vjek bje­ži od ri­jet­kih is­ku­sta­va i ne­že­lje­nih do­ži­vlja­ja pa mu umjet­nost ni­je ja­ča stra­na. Kao što su se mno­gi pi­sci od­re­kli svo­jih pret­hod­nih dje­la, me­đu nji­ma i ve­li­ki Če­hov, mno­gi o umjet­no­sti ne­ma­ju li­je­po mi­šlje­nje. Na­me­ta­nje prin­ci­pa sa sta­no­vi­šta zdra­vlja i zdra­vih na­ci­ja do­vo­de do po­zna­te fa­ši­za­ci­je iz Dru­gog svjet­skog ra­ta.
Umjet­nost obo­ga­ću­je duh i ja­ča sa­o­sje­ća­nja i al­tru­i­zam u čo­vje­ku. Kao što zdrav ne ra­zu­mi­je bo­le­snog, ta­ko ni­je u sta­nju sa svo­jim bi­ćem da bu­de u umjet­no­sti. Na­ža­lost, zdra­vlje je krh­ki po­jam, jer osnov­no obi­ljež­je lju­di je bo­lest. Ona kad-tad če­ka ma­kar na kra­ju u ob­li­ku sta­ro­sti. Kad se još to­me do­da čo­vje­ko­va za­vi­snost od pla­ne­tar­nih uti­ca­ja, kao što su eks­plo­zi­je na sun­cu ko­je dje­lu­ju na ko­lek­tiv­nu psi­ho­zu i hi­ste­ri­ju i po­na­vlja­ju se uče­sta­lo u vre­me­nu – vi­di­mo ko­li­ko smo za­vi­sni i ma­li.
Go­to­vo svi po­zna­ti umjet­ni­ci i na­uč­ni­ci bi­li su ozbilj­no bo­le­sni. Oni su cr­pi­li nad­ljud­sku sna­gu za sa­mo­po­tvr­đi­va­njem ko­ju ni­je­dan zdra­vi or­ga­ni­zam ne­ma po­tre­be, že­lje i vo­lje da is­ka­že.
Ka­ko je ži­vot ru­let i sve što se de­ša­va u svi­je­tu – na­daj se u vi­je­ku, to je onaj ko­ji je imao ra­ni­je is­ku­stvo sa bo­le­šću bi­lo u po­ro­di­ci, bi­lo lič­no, pri­jem­či­vi­ji za sa­o­sje­ća­nje i so­li­dar­nost. Ova ri­ječ ne­po­zna­ta ka­pi­ta­li­stič­kom svi­je­tu de­ša­va se na lič­nom, a ne na dru­štve­nom pla­nu sta­vlja­ju­ći mar­gi­na­li­zo­va­ni­ma da se sa­mi bo­re i do­ka­zu­ju. Dok fa­vo­ri­zu­ju raz­li­či­tost i slo­bo­du kao uni­ver­zal­ne prin­ci­pe, so­li­dar­nost je sve­de­na na lič­ni te­ren. Ni­su u pra­vu oni ko­ji ka­žu da so­li­dar­ni ili ko­lek­ti­vi­stič­ki si­ste­mi ne ga­je vr­hun­ske umjet­no­sti. Sve što je va­lja­lo na ovim pro­sto­ri­ma stva­ra­no je u vri­je­me SFRJ i je­din­stve­ni umjet­nič­ki pro­stor uzor je ši­ri­ne du­ha i uma ko­ji je stva­ran još u Nje­go­še­vo vri­je­me. For­si­ra­nje na­ci­o­nal­no-vjer­skih ata­ra ili to­ro­va vo­di osi­ro­ma­še­nju du­ha o če­mu go­vo­ri tri­de­se­to­go­di­šnje sta­nje u umjet­no­sti i kul­tu­ri.